خاطرات تاج السلطنه
نویسنده: عبدالمطلب برات نیا
همانطور که بارها نوشتهام خواندن زندگینامه اشخاص از جمله علاقهمندیهای من بوده و هست. اولین بار زندگی نامه ژان ژاک روسو را با عنوان اعترافات خواندم. پیوسته در طی سه روز. خیلی لذت بردم و تاثیر شدیدی بر اندیشه و فکرم گذاشت. آن موقع هجده سال بیشتر نداشتم. بعدها زندگینامههای زیادی خواندم. برخی از این کتابها خیلی در دل نشستهاند و فرموش نشدهاند برخی هم زود از یاد رفتهاند. اما این کتاب هر چند خیلی قدیمی است. در سال 1351 هجری قمری نوشته شده است.
كتاب «خاطرات تاجالسلطنه»، قديميترين اثر خاطرهنويس زن ايراني است كه مكتوب شده است. تاجالسلطنه، دوازدهمين دختر ناصرالدين شاه قاجار از مدافعان انقلاب مشروطه و عضو انجمن حريت نسوان بود و علاقه خاصي به نوشتن خاطرات خود داشت. بخشهایی از کتاب خاطرات تاجالسلطنه(«تاریخ حالات ایام زندگانی خانم تاج السلطنه») در سال ۱۳۶۲ با نظارت منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان در تهران منتشر شده است.
مهمترین ویژگی این کتاب این است که دختر ناصر الدین شاه آنرا با قلمی شیوه و صادق و روان نگاشته است. فرد مورد خطاب این خانم معلم اوست. همه موارد را آنگونه که بوده شرح و توضیح میدهد. از زیبایی خودش تا روابط موجود در دربار و بالاخص روابط درون حرمسرا. متن بدون ترس از حکومت نوشته شده و با اقتدار این مطلب را نویسنده بیان میکند که ممکن است نزدیکان من بر من خرده بگیرند اما من وطنم را نمیفروشم و خیانت نمیکنم.
ویژگی دیگر آن این است که تنها ذکر خاطرات نیست بلکه عقاید و اندیشههای خانم تاج السلطنه نیز است در همه مواردی که از ان صحبت میکند از مادر بودن گرفته تا نحوه حکومت شاه و اداره مملکت. نظرش را در باره کار و حجاب و زنان و مشروطیت و حرامسرای پدرش و نایب السلطنهها به روشنی بیان میکند. مطالبی که در این خاطرات شما با آنها آشنا میشوید همه دست اول است بدون روتوش و بدون سانسور. بدون جانبداری از کسی. وی از خودش، از مادرش، از شوهرش و از پدرش انتقاد میکند. از بدبختیها و بیچارهگیهای شاه میگوید. از سرگرمیهای دربار. از داشتن هشتاد زن در حرمسرای سلطان که هر کدام خدم و حشم خود را داشته و حدود هشتصد نفر زن در حرمسرا مشغول به خدمت بودهاند. اداره همین حرمسرا خودش به بسیاری از مشکلات مملکت دامن میزده و بیچاره شاه! نقدی او نقدی گزنده است بویژه نسبت به زنان جامعه خویش.
خاطرات تاج السلطنه، از دوران کودکی وی آغاز میشود. او صادقانه از عشق و محبت زن ناصر الدین شاه به نام انیس الدوله، که زنی قدرت مند در دربار بوده سخن رانده است و از تلاشهای زیاد او برای افشای خیانتی که منجر به قتل شاه شد حرف میزند. از دستهای کسانی پرده بر میدارد که در قتل شاه دست داشتند. انیس الدوله تلاش میکند تا جلوی این اتافق را بگیرد اما شاه نمیپذیرد و میگوید اگر ملت تصمیم به کشتن من گرفتهاند بگزار ببکشند تا بعد بفهمن چه بلایی سر خودشان آوردند. خواندن این خاطرات دیدگاه شما را در مورد سید جماالدین افغانی که ما او را در کتابهای درسی به نام جمال الدین اسد آبادی میشناسیم تغییر خواهد داد. این خاطرات تنها خاطرات نیستند بلکه سند روشن و درستی بر آنچه که اتفاق افتاده میباشند.
یک نکته مهم دیگر که باید از این زن اموخت این است که هرچند از شوهرش جدا شده است اما هر گاه در مورد شوهرش حرف میزند مینویسد: « این شوهر عزیز من….» و چقدر خوب است که آدم بعد از رفتن آدمها حرمتشان را نگه دارند. یک مورد دیگر خوب هم او دارد. در بیان آنچه در زندگی شخصیاش اتفاق افتاده منظورم جدایی است هم خودش را مقصر میداند و هم شوهر عزیزش را و هیچ گاه تنهایی به قاضی نمیرود. اینجا نمیخواهم همه متن را برایتان بازگو کنم که شیرینی و لذت خواندن کتاب از بین برود بلکه میخواهم به شما بگویم با دفت این کتاب را بخوانید. و به انچه او مینویسد دقیق شوید. او از وطن فروشان حرف میزند کسانیکه حاضرند برای رسیدن به جاه و مقام و نان وطن خویش را بفروشند و او هرگز چنین نیست. با خواندن این خاطرات ما در مییابیم که مسائل تاریخی به ان شکلی که برای ما روایت کردهاند و یا نوشتهاند نبوده و نیست و باید در هنگام شنیدن مسایل تاریخی دیدی انتقادی و تفکردی انتقادی داشت تا در دام دروغگویان و یا کسانی که با اهداف خاص تاریخ را برای ما روایت میکنند نیافتیم.
مسعود کوهستانی نژاد در مورد این کتاب میگوید: خاطرات تاجالسلطنه اطلاعات بسیار دقیقی از وضعیت زنان در دربار ناصرالدین شاه قاجار ارائه میكند. ما از دور یك چیزی راجع به این مسائل شنیدهایم اما وقتی از درون روایت تاجالسلطنه را میخوانیم، درمییابیم كه این مناسبات كانونهای اولیه رشد هنر مدرن از تئاتر و عكاسی و نقاشی تا آموزش زنان در دوران مدرن بوده است. ما بارها شاهدیم كه در این مدارس میان مربیهای زنان این مباحث را تدریس میكردند. به خصوص بحثهایی كه تاجالسلطنه با ناصرالدین شاه در زمینه زبانشناسی میكند، نشان میدهد كه تصور رایج درباره قاجاریه غلط است. البته مباحث تاجالسلطنه چندان ربطی به ساختار قدرت در دربار ناصری ندارد و با ساختار فرهنگ و هنر ارتباط دارد. او زنی است كه با ساختار قدرت ارتباط چندانی ندارد و به زمینههای سیاسی ورود نمیكند. در واقع خاطرات او نقدی به ساختار فرهنگ و هنر و اجتماع طبقه سلطنتی و اشرافی ایران در زمان ناصرالدین شاه قاجار است.
در کتاب تاج بارها اشاره میکند که دوست دارد به اروپا سفر کند و با زنان آزادی خواه انجا گفتگو کند اما موفق نمیشود. نادره جلالی در مقالهای در این مورد چنین مینویسد:
تاج السلطنه در1323 ه . ق تصمیم گرفت تا با فروش جواهرات و به کمک یک زن اروپایی و دو تن از خدمتکاران خود به اروپا سفر کند. اما چون پدر شوهرش از این موضوع باخبر شد و آن را به گوش ولیعهد (محمد علی میرزا) رساند، ولیعهد فراش باشی خود نیّر السلطان را با عده ای سرباز به اطراف عمارت او فرستاد و به او نیز پیغام داد که سرت را خواهم برید. سپس تمام نوکرها و کلفت های او را از خانه بیرون کرده و در عوض کلفت و نوکرهای امیرنظام را به خانه او فرستاد و از این کار او جلوگیری به عمل آورد. بدین ترتیب او هرگز موفق نشد. در مورد علت جدایی او از همسرش هم خود در بخش پایانی کتاب توضیح میدهد.
تاج السلطنه در فرازی از خاطرات خود در مورد انسان و آزاد بودن او، می گوید: «انسان که خلق شده است بررای آزادی و برای زندگانی، چرا باید اسیر و به میل دیگران زندگانی نموه و محکوم به حکم دیگری باشد؟ در حالتی که در نوع انسان امتیازی نیست؛ همه یکسانند؛ همه می توانند در تحت یک حریت و آزادی طبیعی زندگانی نمایند.» (خاطرات/33)
«زن که عنصرش را هنوز تمیز نداده اند و شاید نزد خودش هم مجهول باشد، کیست؟ آیا می شود زن را حیوان گفت؟ دریغ از عواطف پاک که مخصوص این فرشتگان خاکی است. زن انسان است؟ چطور؟ انسان زنده به گور، راکد، بیکار، مهیای خدمت و اطفای شهوات مردان. زن چیست؟ بهار مجسم، حیات بی غم، زندگی بی اندوه، مجسمه لطافت، مظهر شفقت، شیشه رقیق و نازک حایل میان بیم و امید؟ نه! گل شاداب! سرو خرامان، عنصر ملکوتی به اصطلاح شعراء؟ » (سرگذشت/173)
در باور تاج السلطنه اهمیت نقش زن و مادر بودن در یک خانواده آنقدر زیاد است که او خودش را نیز به دلیل کوتاهی در تربیت اولاد ملامت کرده و می گوید: « خود من چهار اولاد دارم و امروز که تمام به حد رشد و کمال رسیده اند، با وجود اینکه منتهای سعی و کوشش را در تحصیل و تربیت ایشان نموده ام، معهذا هر چهار، چهار اخلاق متفاوت دارند. وقتی که درست به نظر دقت تفرس و جستجو می کنم [شبیه هستند به] اخلاق دایه هایشان و ابدا شباهتی به اخلاق من ندارند و من وجود دایه آنها را در ایشان می بینم.
دیگر اینکه اگر خود من ایشان را شیر داده و بزرگ کرده بودم و آن علاقه و انس توام با مهر مادری شده بود، هیچ وقت ایشان را در سن طفولیت ترک و از پدر ایشان جدا نمی شدم؛ ولو اینکه هزار قسم زجر و زحمت دیده و در تمام ساعات عمر [در] شکنجه و عذاب ببودم.» (خاطرات/15)
در کتاب از سفرش به تبریز یاد می کند و از اینکه «در تمام عرض راه و دهات، زن و مرد را با یکدیگر بدون حجاب مشغول کار» می دیده است. و در جائی دیگر در همان خاطرات یاداور می شود: «هزارها مفاسد اخلاقیه از همین روی بستن زن ها درین مملکت نشر شده است.» (خاطرات/102)
حرف پایان این نوشتار را در مورد این کتاب از زبان مسعود کوهستانی نژاد نقل میکنم: ویژگی منحصر به فرد و ممتاز تاج السلطنه این است که او اندیشه فمینیسم را بومی سازی کرده و در این چارچوب با حفظ اصول کلی آن اندیشه و با در نظر گرفتن اقتضاآت و شرایط محیطی و باورهای فرهنگی، اجتماعی و ایدئولوژیکی جامعه ایران، به ارائه راهکارها و رهنمودهائی به زنان ایرانی جهت برون رفت از معضلات اجتماعی و فرهنگی آنها و نیز ارتقاء نهضت زنان در ایران پرداخت. این موضوع، بومی سازی یک عقیده جهانی و بررسی آگاهانه آن، مهمترین ویژگی شخصیتی و تفکری تاج السلطنه را تشکیل می دهد.
او روشنفکری آگاه، مسئول و دردمند بود که تک ستاره ای شد در آسمان تاریک فرهنگی کشور ما. این گونه انسان ها را نمی توان و نباید در چارچوب باید ها و نبایدها گرفتار کرد؛ آنان مافوق این گونه مرزبندی ها بوده و نگاه ما به انها، فارغ از چنین چارچوب هائی باید باشد. اگر چنین کنیم، بدون شک دستمایه و روح سخن تاج السلطنه را دریافت کرده و درک می کنیم که رهنمودهای او مافوق زمان بوده و در هر زمانی قابل طرح می باشند.
برای خواندن سایر بخشهای زندگی او باید سایر منابع تاریخی را خواند. از مدافعان انقلاب مشروطه و عضو انجمن حریت نسوان بود. او در اول ذی قعده 1354 / 1314 خورشیدی در گذشت و در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.
